Aleksander August Zamoyski

Zespół pałacowo-parkowy w Kozłówce, należący w wieku XVIII do rodziny Bielińskich, w wieku XIX przeszedł w ręce rodziny Zamoyskich. W 1799 roku Aleksander Zamoyski, XI ordynat na Zamościu kupił od Franciszka Bielińskiego dobra kozłowieckie, w skład których wchodziły: miasteczko Kamionka, wsie Kozłówka, Siedliska, Skrobów, Ciemno, Dąbrówka, Nasutów, Stoczek, Dys, Majdan, Nowy Stawek, Rudka, za kwotę 1 650 000 ówczesnych złotych polskich. Rok później trzydziestoletni zaledwie ordynat zmarł w wyniku nieudanego zabiegu medycznego.

Aleksander August Zamoyski urodził się w Warszawie w 1770 roku. Był synem Konstancji z Czartoryskich i Andrzeja Zamoyskiego, kanclerza wielkiego koronnego, X ordynata na Zamościu. Miał sześcioro młodszego rodzeństwa – siostrę Annę, późniejszą Aleksandrową Sapieżynę, brata Stanisława Kostkę, późniejszego XII ordynata na Zamościu (dziadka Konstantego Zamoyskiego I ordynata kozłowieckiego), ale pozostałe rodzeństwo – Jan, Michał, Andrzej i Marianna – zmarło w dzieciństwie.

Edukację swoich dzieci Zamoyscy powierzyli księdzu Stanisławowi Staszicowi. Chłopcy otrzymali wszechstronne wykształcenie. Uczyli się arytmetyki, geometrii, algebry, trygonometrii, fizyki, ekonomii politycznej i prawa narodów, historii, geografii, kaligrafii, pisowni polskiej i francuskiej, literatury klasycznej, religii, języków obcych, ale też języka i literatury polskiej. Niestety, młody ksiądz okazał się bardzo surowym nauczycielem i chłopcy nieraz skarżyli się na jego twardy, ostry, porywczy i popędliwy charakter.

W roku 1790 rodzina Zamoyskich udała się w kilkunastomiesięczną podróż do Włoch. Liczono, że podróż ta poprawi stan zdrowia Andrzeja Zamoyskiego, a dla jego dzieci miała to być okazja do poznania świata, pogłębiania nabytej wiedzy i zdobywania życiowych doświadczeń. Pamiątką z tej podróży był portret przedstawiający Andrzeja Zamoyskiego z dziećmi, wykonany na zamówienie Konstancji Zamoyskiej, w Rzymie przez znaną artystkę Angelikę Kauffman (kopia tego portretu z XIX/XX w., autorstwa Józefa Buchbindera, znajduje się w Salonie Białym kozłowieckiego pałacu, oryginał nie zachował się).

W lutym 1792 roku zmarł Andrzej Zamoyski. Ordynację zamojską powinien przejąć jego starszy syn, Aleksander, ale nie miał on wówczas jeszcze, wymaganych statutem, ukończonych 30 lat. Ponieważ rozległe ziemie Zamoyskich leżały w Polsce i w Austrii, Konstancja Zamoyska musiała uzyskać zgodę Stanisława Augusta Poniatowskiego i cesarza Leopolda II na objęcie majoratu przez syna. 12 marca 1792 roku 22-letni Aleksander Zamoyski złożył przysięgę ordynacką. Konstancja, obawiając się jednak, że Aleksander nie poradzi sobie z ogromnym majątkiem, chciała jeszcze przez pewien czas zarządzać ordynacją. Doprowadziło to do licznych i silnych sporów między matką a synem. W 1795 roku Aleksander postanowił się usamodzielnić. Powiadomił matkę listownie, że udaje się do Zamościa, by rozpocząć zarządzanie ordynacją. Odsunął pracowników ze „starego” zarządu i powołał na te stanowiska nowych. W rok później bez błogosławieństwa Konstancji ożenił się z piękną i bogatą rozwódką Marią z Granowskich Chreptowiczową, czego matka nie mogła mu wybaczyć.

Mimo konfliktów na tle majątkowym, Aleksander i Konstancja byli zgodni i jednomyślni w kwestiach publicznych.

W 1792 roku nakłaniano ordynata, by przystąpił do Targowicy. Aleksander, nie chcąc tego uczynić, przez pewien czas symulował chorobę, na którą kazał wystawić sobie zaświadczenie lekarskie. Dzięki temu wybiegowi zachował neutralność i niezależność polityczną. Dwa lata później, podobnie jak matka, poparł insurekcję kościuszkowską i przekazał wojsku powstańczemu kilka armat z twierdzy zamojskiej. Hojnie wspierał też emigrację i Legiony Polskie we Włoszech.

Po śmierci Konstancji Zamoyskiej w 1797 roku, Aleksander wytoczył proces przeciwko swojemu dawnemu guwernerowi i powiernikowi matki – Stanisławowi Staszicowi. Podał go do sądu oskarżając o sfałszowanie weksli na znaczne kwoty. Nie wiedział, że swoje oszczędności Staszic przekazywał Konstancji Zamoyskiej w depozyt. Proces toczył się przez kilka lat, także już po śmierci Aleksandra, a umorzył go XII ordynat, Stanisław Kostka. Mimo osobistej niechęci do dawnego nauczyciela, zgodził się z opinią swojego teścia, Adama Kazimierza Czartoryskiego, że proces ten, bez względu na jego wynik, zaszkodzi dobremu imieniu Zamoyskich.

Aleksandra Zamoyskiego oceniano różnie. Leon Dembowski wspominał, że młody Zamoyski był lekkoduchem i figlarzem, np. „w Lublinie podczas trybunałów niesłychanych dokonywał rzeczy. Pomiędzy innemi przy pochodniach wyprawiał po ulicach przejażdżki w stroju Adamowym.” Po ślubie z Marią z Granowskich Aleksander bardzo się ustatkował. Wbrew obawom matki, pozostającej pod wielkim wpływem księdza Staszica, młody ordynat nie zaczął trwonić majątku. Kontynuował rozwój gospodarczy ordynacji. Zakładał nowe folwarki, modernizował gospodarkę leśną i zapoczątkował meliorację gruntów. Przygotowywał gruntowne reformy w majątku. Był hojnym mecenasem szkół i kościołów, zgromadził też okazałą i cenną bibliotekę.

W 1794 roku w Tomaszowie Lubelskim, wspólnie z ceramikiem Franciszkiem Mezerem, założył manufakturę fajansu i porcelany, zatrudniającą 50 pracowników. Lasy wokół Tomaszowa dostarczały potrzebnego opału, ale miejscowe pokłady gliny nadawały się tylko do produkcji fajansu. Glinę do produkcji porcelany sprowadzano z Kamionki Wołowskiej położonej około 40 km na północ od Lwowa. Manufaktura funkcjonowała do 1827 roku, ale do czasów współczesnych zachowało się niewiele jej wyrobów

(http://wystawy.biblioteka.pollub.pl/exhibits/show/ceramika/kolekcja-tomaszowska).

W 1797 roku, w rok po ślubie, Aleksander i Maria Zamoyscy przenieśli się do otoczonego lasami, skromnego dworu w Zwierzyńcu, gdzie prowadzili spokojne życie. Niestety, krótkie. Aleksander zmarł nagle 6 grudnia 1800 roku, podczas prostego, wydawałoby się, zabiegu chirurgicznego. Lekarz, który przecinał wrzodziankę na karku ordynata, uszkodził tętnicę i pacjent wykrwawił się. Jak wszyscy ordynaci, pochowany został w kolegiacie zamojskiej.

Po śmierci Aleksandra ordynację zamojską objął jego młodszy brat, Stanisław Kostka. Kozłówka przypadła jego siostrze, Annie Sapieżynie, a wdowa – Maria z Granowskich, otrzymała prawo do dożywocia na całych dobrach kozłowieckich (www.muzeumzamoyskich.pl/annagranowska).

Oprac. Grażyna Antoniuk

Na podstawie: K. Ajewski, Stanisława Kostki Zamoyskiego życie i działalność 1775–1856, Warszawa 2010.